Hiện nay, hầu hết mọi người đều đã tự ý thức hơn trong việc chăm sóc làn da, bao gồm việc sử dụng kem chống nắng và lựa chọn trang phục có khả năng ngăn chặn các tác động tiêu cực của tia UV từ ánh sáng mặt trời. Vậy tia UV chính xác là gì, tác hại của nó ra sao, và làm thế nào để bảo vệ bản thân một cách tối ưu trước cường độ bức xạ ngày càng cao?
Tia UV là gì
Tia UV (viết tắt là Ultraviolet) là một dạng sóng điện từ hay bức xạ điện từ, tồn tại chủ yếu trong ánh sáng mặt trời. Tia UV còn có tên gọi khác là tia cực tím hoặc tia tử ngoại.
Tia UV là loại tia vô hình đối với mắt thường vì nó có bước sóng ngắn hơn ánh sáng khả kiến (hay ánh sáng nhìn thấy được), nhưng dài hơn tia X. Theo tính toán, tia UV là tia có bước sóng thấp và tần số cao. Dải bước sóng của ánh sáng UV thường nằm trong khoảng từ 10 nm đến 400 nm.
Đáng chú ý, tia cực tím không chỉ xuất hiện nhiều trong những ngày nắng nóng mà còn tồn tại ngay cả khi trời mưa hay âm u. Ngay cả khi đứng trong bóng râm, nơi có mái che, hoặc trong nhà kính, tia cực tím vẫn có thể tác động đến da và mắt, mặc dù ở mức độ nhẹ hơn. Ngoài ra, tia UV còn có thể đến từ các nguồn nhân tạo như đèn huỳnh quang, đèn halogen, giường tắm nắng, hoặc mỏ hàn.
Phân loại các loại tia UV
Tia UV được phân thành ba loại chính dựa trên bước sóng và năng lượng:
|
Loại tia |
Bước sóng (nm) |
Đặc điểm và Tác động chính |
Tỉ lệ chiếu xuống Trái đất |
|
Tia UVA |
380 – 315 nm |
Sóng dài, năng lượng thấp nhất. Gây ra hiện tượng nhăn da và lão hóa da. Tia UVA có thể xuyên qua mây mù, không khí và kính. |
Chiếm tỷ lệ cao nhất (95% – 97%). |
|
Tia UVB |
315 – 280 nm |
Sóng trung, năng lượng cao hơn UVA. Tác động mạnh lên bề mặt da, gây đỏ da, cháy nắng, sạm da, và có nguy cơ gây ung thư da. |
Chiếm khoảng 5% bức xạ UV xuống Trái đất. Phần lớn bị tầng ozon hấp thụ. |
|
Tia UVC |
280 – 100 nm |
Sóng ngắn, có năng lượng nhiều nhất và nguy hiểm nhất. Gây ảnh hưởng nghiêm trọng nhất đến làn da và đôi mắt của con người. |
Bị tầng khí quyển ozon ngăn chặn hoàn toàn. |
Phần lớn tia UV khi chiếu đến mặt đất đều là tia UVA, vì tia UVB và UVC bị hấp thụ lại ở tầng ozone. Việt Nam là nước có đường xích đạo đi ngang, nên lượng ánh sáng mặt trời nhiều, khiến người dân nơi đây thường chịu tác hại của tia UV nhiều hơn.
Lợi ích và ứng dụng của tia UV
Bên cạnh những tác động tiêu cực, tia UV, đặc biệt là UVB và UVC, lại mang đến nhiều lợi ích và ứng dụng quan trọng trong đời sống, y học và công nghiệp hiện đại.
Lợi ích sức khỏe và y khoa
Tia UV có vai trò quan trọng trong việc thúc đẩy các quá trình hoạt động chính của cơ thể:
Kích hoạt Vitamin D: Tia UV, cụ thể là tia UVB, là tia duy nhất có khả năng kích thích cơ thể tổng hợp vitamin D (vitamin D3). Vitamin D giúp cơ thể hấp thụ canxi và photpho, từ đó giúp xương và răng chắc khỏe, đồng thời tăng cường hệ thống miễn dịch.
Điều trị bệnh về da: Tia UV được ứng dụng tích cực trong liệu pháp quang trị liệu để điều trị một số bệnh da liễu như bệnh vảy nến (làm chậm sự tăng trưởng của các tế bào da), chàm, bạch biến, và còi xương.
Cải thiện tâm trạng: Ánh sáng mặt trời kích thích cơ thể giải phóng hormone serotonin, một chất dẫn truyền thần kinh liên quan đến cảm giác hạnh phúc, từ đó tạo ra những ảnh hưởng tích cực đến tâm trạng.
Điều trị vàng da ở trẻ sơ sinh: Các bác sĩ sử dụng quang trị liệu bằng ánh sáng rực rỡ hoặc tia UV để phá vỡ bilirubin trong da trẻ sơ sinh, giúp nó ra khỏi cơ thể qua nước tiểu.
Ứng dụng trong khử trùng và công nghiệp
Tia UV có tính khử khuẩn rất mạnh, đặc biệt là UVC. Hiệu quả diệt khuẩn tốt nhất nằm ở vùng bức xạ từ 200 đến 280 nm.
Cơ chế diệt khuẩn: Tia tử ngoại có khả năng giết chết các vi sinh vật gây bệnh như virus và vi khuẩn bằng cách xuyên qua màng tế bào, hấp thụ và phá hủy ADN (vật liệu di truyền), ngăn chặn khả năng tái sinh và nhân lên của chúng.
Khử trùng nước: Tia UV được sử dụng rộng rãi để khử trùng nước uống, nước thải, hồ bơi và spa. Đây là phương pháp xử lý nước an toàn, thân thiện với môi trường và không cần hóa chất.
Khử trùng không khí và bề mặt: Tia UVC được sử dụng trong các hệ thống lọc không khí để tiêu diệt nấm mốc, vi trùng, vi rút và vi khuẩn trôi nổi, đặc biệt quan trọng trong các bệnh viện, văn phòng và nhà máy sản xuất hóa chất độc hại. Các đèn diệt khuẩn được treo ở độ cao hợp lý (chiếu xạ trực tiếp) hoặc đặt hướng lên trần nhà (chiếu xạ gián tiếp) để khử khuẩn toàn bộ không khí.
Kiểm tra chất lượng và an ninh: Phương pháp kiểm tra thâm nhập huỳnh quang sử dụng đèn UV để kiểm tra các vết nứt, gãy trên sản phẩm. Ánh sáng đen (black light) của đèn UV còn được sử dụng để kiểm tra tài liệu và tiền giả mạo.
Ứng dụng trong nông nghiệp: Tia UV-B được sử dụng để diệt nấm mốc và sâu bọ phá hoại cây trồng, đồng thời giúp tăng hàm lượng các thành phần dinh dưỡng có lợi (như hợp chất phenolic).
Tác hại của tia UV đối với sức khỏe con người
Mặc dù có nhiều lợi ích, nhưng khi tiếp xúc quá lâu hoặc ở cường độ cao, tia UV lại gây ra khá nhiều tác hại nghiêm trọng đến con người, đặc biệt là da và mắt.
Ảnh hưởng đến làn da
Tia UV được coi là kẻ thù nguy hiểm số một đối với vẻ đẹp làn da, nhất là của phụ nữ.
Gây Ung thư da: Tiếp xúc trực tiếp và quá lâu với ánh sáng mặt trời là nguyên nhân hàng đầu gây ung thư da. Qua các nghiên cứu, có thể thấy rằng 90% nguyên nhân của ung thư da là do tác hại của tia UV gây nên. Các dạng ung thư da có thể gặp bao gồm ung thư biểu mô tế bào đáy, ung thư biểu mô tế bào vảy, và ung thư tế bào hắc tố. Dấu hiệu có thể là các vết đốm màu đỏ hoặc tím trên da, có mụn cứng ở mí mắt, hoặc nốt ruồi xuất hiện bất thường.
Đẩy nhanh tốc độ Lão hóa da: Tia UV, đặc biệt là UVA, có khả năng phá hủy collagen và elastin (hai loại protein quan trọng tạo nên “bộ khung” nâng đỡ da) ở lớp trên cùng của da và mô liên kết. Điều này trực tiếp gây ra các đốm màu nâu, nếp nhăn, vết chân chim, và làm mất độ đàn hồi, khiến da bị chùng nhão và thô ráp.
Cháy nắng và sạm đen: Hiện tượng cháy nắng thường xảy ra khi ở ngoài nắng quá lâu mà không có biện pháp chống nắng. Lúc này, da chuyển sang màu đỏ do máu chảy vào vùng da bị tổn thương để chữa lành. Tia UVB là nguyên nhân chính gây cháy nắng. Tiếp xúc với bức xạ UV cũng làm da sản sinh sắc tố melanin để tự bảo vệ, dẫn đến sạm đen, nám da và tàn nhang.
Tổn thương đôi mắt
Mắt là cơ quan thứ hai chịu tác hại tia UV nặng nề nhất, dù lượng ánh nắng mặt trời nhiều hay ít.
Khi tiếp xúc quá lâu với tia UV ở cường độ cao sẽ gây ảnh hưởng đến các bộ phận và gây ‘‘bỏng’’ lên các bề mặt của mắt, hoặc gây viêm giác mạc ánh nắng.
Trường hợp phơi nắng quá lâu trong thời gian dài, tia UV còn có thể làm tăng nguy cơ phát triển các tổn thương mắt như đục thủy tinh thể, suy hoại đến võng mạc và cườm mắt. Thậm chí, tác hại có thể tích lũy kép theo thời gian, dẫn đến tình trạng lòa hay mù mắt. Tia UVA có thể xuyên qua giác mạc đi vào thủy tinh thể hoặc võng mạc.
Gây ảnh hưởng đến hệ thống miễn dịch
Trong trường hợp da tiếp xúc quá nhiều với tia UV sẽ gây tác hại lên hệ thống miễn dịch của cơ thể con người. Tia UV có thể làm thay đổi sự phân bố và chức năng của các tế bào bạch cầu, kéo theo sức đề kháng kém và tăng nguy cơ nhiễm một số bệnh lý.
Chỉ số UV và thời điểm tia UV mạnh nhất
Để đánh giá mức độ nguy hiểm của tia UV, người ta sử dụng Chỉ số UV (UVI) hay chỉ số tử ngoại, là một chỉ số đo lường theo tiêu chuẩn quốc tế về cường độ bức xạ tử ngoại từ mặt trời.
Cường độ tia cực tím (UVI) thay đổi theo nhiều yếu tố như vị trí, độ cao, thời gian trong ngày, thời gian trong năm và độ che phủ ánh nắng của mây.
Phân loại mức độ nguy hiểm của chỉ số UV
Theo quy ước của Cơ quan Bảo vệ Môi trường Hoa Kỳ (EPA) và Cơ quan Thời tiết Quốc gia Hoa Kỳ, chỉ số UV được phân thành các mức độ rủi ro tăng dần:
|
Chỉ số UV |
Mức độ rủi ro |
Mức độ cảnh báo |
|
0 – 2 |
Thấp |
Khá an toàn, nên đeo kính râm và dùng kem chống nắng cho da nhạy cảm. |
|
3 – 5 |
Trung bình |
Cần che chắn làn da và sử dụng kem chống nắng, hạn chế ra ngoài vào buổi trưa. |
|
6 – 7 |
Cao |
Cần áp dụng mọi biện pháp bảo vệ cơ thể khỏi tác hại của ánh nắng. |
|
8 – 10 |
Rất cao |
Mức độ này có thể khiến làn da bị bỏng rát nhanh chóng. Cần trang bị đầy đủ bảo hộ. |
|
11+ |
Cực đoan (Cực kỳ nguy hiểm) |
Chỉ vài phút tiếp xúc trực tiếp cũng có thể khiến da bị bỏng. Cần hạn chế tối đa việc ra ngoài. |
Vào những ngày nắng nóng cực điểm, chỉ số tia UV ở Hà Nội và Sài Gòn có thể đạt mức khoảng 10-11, có nguy cơ cao gây ảnh hưởng tới da và mắt khi tiếp xúc trực tiếp.
Thời điểm Tia UV mạnh nhất trong ngày
Thời điểm cường độ tia UV mạnh nhất là từ 10 giờ sáng đến 15 giờ chiều, hoặc từ 10 giờ đến 16 giờ. Khoảng thời gian từ 11 giờ đến 14 giờ được coi là lúc tia UV có bức xạ mạnh nhất, gây nguy hiểm cao nhất cho da và mắt.
Cần lưu ý rằng tia UV luôn có trong ánh nắng mặt trời, có thể xuyên qua cả mây hoặc sương mù. Tia UV cũng có thể được phản xạ bởi nhiều bề mặt khác nhau, chẳng hạn như cát (phản xạ khoảng 15%) hoặc tuyết (phản xạ gần gấp đôi tia cực tím).
Các bảo vệ sức khỏe bởi tia UV
Để bảo vệ sức khỏe cũng như bảo vệ làn da, mỗi người cần có những biện pháp phòng ngừa chủ động. Cách tốt nhất để bảo vệ da khỏi tác hại của tia UV là cần hạn chế tối đa để da trần tiếp xúc trực tiếp với ánh nắng.
Luôn thoa kem chống nắng
Sử dụng kem chống nắng hằng ngày và thường xuyên là cách hiệu quả để bảo vệ da khỏi những tác động tiêu cực từ tia UV.
Chỉ số phù hợp: Nên dùng những loại kem chống nắng có chỉ số SPF 30 trở lên để có thể ngăn chặn cả hai loại tia UVA và UVB. Tốt nhất là sử dụng kem chống nắng phổ rộng (ngăn cả UVA và UVB) với chỉ số PA+++ hoặc PA++++.
Cách sử dụng: Cần thoa kem chống nắng trước khi ra ngoài từ 15 – 30 phút. Nếu hoạt động nhiều ngoài trời, cần bôi kem lại sau mỗi 2 – 4 giờ để giữ vững tác dụng bảo vệ da.
Liều lượng: Đối với da mặt là 1 – 2gr và body là 25 – 30gr.
Áp dụng các biện pháp chống nắng cơ học
Bên cạnh kem chống nắng, các biện pháp chống nắng cơ học là điều cần thiết, đặc biệt khi phải ra ngoài vào thời điểm cường độ tia UV cao.
Trang phục: Nên mặc quần áo dài tay, đeo khẩu trang, đội mũ rộng vành. Bạn nên mặc những đồ màu tối và dày để bảo vệ da tốt hơn. Ngoài ra, có thể sử dụng các trang phục chuyên nghiệp chứa nhiều hợp chất có công dụng chống nắng. Các loại vải có mật độ sợi dệt cao sẽ có hiệu quả chống nắng cao hơn vải dệt thưa.
Bảo vệ mắt: Để chống lại tác hại của tia UV, khi đi ra ngoài nắng, bạn nên sử dụng các loại kính mắt hoặc kính râm. Cần lựa chọn loại kính có khả năng chống tia cực tím để bảo vệ mắt và vùng da mỏng manh quanh mắt.
Hạn chế tiếp xúc: Hạn chế tối đa việc di chuyển ngoài trời, nhất là trong khoảng thời gian từ 10 giờ đến 16 giờ. Nên đứng những vị trí có bóng râm để hạn chế tác động của tia UV.
Xây dựng chế độ dinh dưỡng khoa học
Chế độ ăn uống hợp lý sẽ hỗ trợ làn da khỏe mạnh từ bên trong và nâng cao sức đề kháng.
Tăng cường: Tăng cường bổ sung rau xanh và các loại trái cây trong khẩu phần ăn hàng ngày. Đặc biệt, những thực phẩm giàu chất chống oxy hóa (vitamin và khoáng chất) có thể bảo vệ cơ thể khỏi tác động xấu từ tia cực tím, hạn chế nguy cơ ung thư da và giảm các dấu hiệu lão hóa sớm.
Hạn chế: Tránh ăn các đồ chua và thức ăn nhiều dầu mỡ.
Bổ sung nước: Đừng quên uống đủ 2 lít nước mỗi ngày để duy trì cơ chế bảo vệ tự nhiên của da.
Tóm lại, tia UV là loại tia mà chúng ta vẫn gặp trong cuộc sống hàng ngày. Mặc dù tia UV mang lại những tác động tích cực như tổng hợp Vitamin D và khả năng khử khuẩn mạnh mẽ, nhưng nó cũng gây ra nhiều ảnh hưởng tiêu cực không nhỏ, đặc biệt là ung thư da, lão hóa da, cháy nắng, và tổn thương mắt nghiêm trọng. Do đó, khi đã hiểu được những tác hại của tia UV, mỗi người cần chủ động áp dụng các biện pháp phòng ngừa toàn diện từ việc sử dụng kem chống nắng phổ rộng, trang bị đồ bảo hộ, đến việc xây dựng chế độ dinh dưỡng lành mạnh để bảo vệ sức khỏe và làn da cho chính bản thân mình.
